Dom Opacki (Stary Pałac Opatów), który w znacznej części jest budynkiem gotyckim (jedynie piwnice są średniowieczne) był najwcześniejszą reprezentacyjną budowlą służącą opatom oliwskim. Pierwotnie budynek był parterowy. Później został podwyższony o jedno piętro i wielokrotnie przebudowywany.

Stoi w miejscu, gdzie jak mówi tradycja klasztorna, w XII wieku stał drewniany zameczek książąt pomorskich wykorzystywany np. do polowań. Jednak badania archeologiczne wokół i wewnątrz pałacu z przełomu lat 1987-1988 odkryły spalone drewniane elementy. Wskazano wówczas, iż mogą one świadczyć o istnieniu tu drewnianej budowli pochodzącej najwcześniej z końca XIII wieku.

Jednym z pierwszych badaczy omawiającym szerzej historię pałacu był E. Keyser opisujący w 1938 roku tą budowlę na bazie pisemnych wzmianek z lat 1474, 1488 i 1579 oraz na własnych obserwacjach. Stwierdził on, że najstarsze partie murów pochodzą z XIII wieku.

{gallery}historia/dom_opieki{/gallery} Obecnie uważa się, że pierwsza murowana budowla nazywana domem opackim "domus abbatialis" powstała około połowy XIV wieku. Obejmowała w zarysie dzisiejszą. Budowla była parterowa i nie podpiwniczona.

Przypuszczalnie już na początku XV wieku zbudowany został zespół piwnic w środkowej części pałacu. Powstały wówczas piwnice i ryzalit wysunięty przed zachodnią fasadę (jedno z pomieszczeń piwnicznych przerobione zostało w 1970 roku na skład opału). Największą i najpiękniejszą piwnicę znajdującą się w południowej części pałacu zbudowano w późnym średniowieczu najprawdopodobniej na początku XVI wieku. Jest to pomieszczenie sklepione krzyżowo o gwiaździstym rysunku żeber wspartym na dwóch filarach.

Ten pierwszy dom opacki zniszczony został w połowie lutego 1577 roku w czasie napadów na klasztor wojsk gdańskich dowodzonych przez Hansa Winkelbacha. W kronice klasztornej przeor oliwski pod datą 1579 odnotował, że kazał odbudować i przeniósł się do dawnego domu książęcego opat Kasper Geschkau ("na siedzibę panów opatów kazał wznieść dom książąt, gdzie zwykli byli przemieszkiwać założyciele tego klasztoru"), znany również jako Jeszke (1558 - 1559, 1569 - ? 07.04.1584).

Zapewne już w odbudowanym domu opatów gościł co najmniej dwukrotnie, za czasów opata Dawida Konarskiego (1589 - ? 17.05.1616) Król Polski Zygmunt III Waza (1587 - 1632). Pierwszy raz w dniu 31.10.1594 roku wraz z żoną Anną (Austriaczką). Za drugim razem zamieszkał w nim na dłużej, bo od dnia 18 czerwca do 20 lipca 1598 roku.

W 1637 roku za czasów opata Jana Grabińskiego (1630 - ? 11.09.1639) rozpoczęto budowę nowego budynku przylegającego od wschodu do starego domu opackiego, a od zachodu do muru z 1608 roku okalającego klasztor. Przed 1740 rokiem za czasów opata Mikołaja Zalewskiego (06.05.1722 - ? 07.06.1740) postawiono w tym miejscu nową parterową rezydencję. Wówczas to najprawdopodobniej przeprowadzono prace remontowe w starym domu opackim, a pod rokiem 1740 w kronice klasztornej odnotowano, iż urządzono w nim (zapewne w jego części) kuchnię i łaźnie.

Wieczorem w dniu 22 marca 1945 roku Dom Opacki spłonął na skutek podpalenia przez wycofujące się wojska niemieckie sąsiadującego z nim Nowego Pałacu Opatów.

W latach 1958-1965 stary i nowy pałac został odbudowany staraniem Muzeum Pomorskiego i niewielkim dotacjom z funduszu SFOS (Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy). Miała się w nim znajdować ekspozycja etnograficzna. Plany te jednak popsuły władze wojewódzkie oddając starą część pałacu Instytutowi Budownictwa Wodnego PAN, który od 1953 roku zajmował budynek przy ulicy Cystersów. Już w 1969 roku na parceli przy ul. Kościerskiej 7 powstały pierwsze zabudowania Instytutu. Jednak dopiero w latach 80 przeniosły się tam wszystkie zakłady i administracja a Stary Pałac Opatów oddany został muzeum w 1989 roku. Od 1990 roku mieści się w pałacu Oddział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Ze względu na wartość historyczną wokół starego Pałacu Opatów przeprowadzane były badania archeologiczne. Pierwsze obserwacje niestety umożliwił pożar w 1945 roku odsłaniając mury budynku. Badania te prowadzono do czasów odbudowy pałacu w 1965 roku.

Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadzone zostały w 1973 roku. Były one jednak, jak się określa, typu sondażowego. Na większą skalę przeprowadzono badania archeologiczne w 1987 (w dniach 15.06 - 13.07) i w 1988 roku (w dniach 05.09 - 12.10). Ze względu na ograniczenia wynikające z maksymalnej ochrony istniejącej zieleni ograniczono się do sześciu wykopów, w tym jeden w piwnicy pałacu. Badania te wykluczyły możliwość istnienia w tym miejscu XII wiecznego pałacyku i ponieważ dotarły do calca budynku wskazały na XIV wieczne pochodzenie pierwszej murowanej budowli. Odkryły również wiele ciekawych przedmiotów, takich jak: elementy końskiej uprzęży, ułamki ceramiki naczyniowej, kościaną rękojeść, brakteat krzyżacki z wizerunkiem bramy datowany na schyłek XIV wieku.

Stary Pałac Opatów wpisany został do rejestru zabytków (nr 362) w dniu 20.04.1971 roku. Aktualnie część starego Pałacu Opatów znajdującego się przy ul. Cystersów 18 zajmują lokale mieszkalne. Część pomieszczeń została wynajęta i mieści się tu od 2007 roku restauracja, która trochę niefortunnie zorganizowała przed wejściem od strony zachodniej tzw. ogródek zniekształcając wizerunek starego dziedzińca. Reszta pomieszczeń starego Pałacu Opatów przeznaczona została na cele administracyjne i muzealne.