Prezydent Miasta Gdańska, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria oraz Nadbałtyckie Centrum Kultury serdecznie zapraszają na spotkanie z autorami książek:

„Ogrody odchodzące?? Z dziejów gdańskiej zieleni publicznej 1708?1945” Katarzyny Rozmarynowskiej 

27 września (wtorek) godzina 18.00

„Wędrówki po Wrzeszczu” pod red. Katarzyny i Jakuba Szczepańskich 

29 września (czwartek) godzina 18.00

Miejsce: Nadbałtyckie Centrum Kultury Ratusz Staromiejski, ul. Korzenna 33/35

Książka Katarzyny Rozmarynowskiej to monografia poświęcona gdańskim ogrodom publicznym: promenadom spacerowym, parkom i zieleńcom, niegdyś tętniącym życiem, dziś często zapomnianym i powoli znikającym z krajobrazu miasta. Autorka przedstawia historię prawie czterdziestu miejskich ogrodów ? od Błędnika (1708) po modernistyczne zieleńce z lat trzydziestych XX wieku. Czytelnik znajdzie tu również informacje o sposobie zarządzania zielenią miejską i postaciach związanych z miejscowym ruchem ogrodniczym, a także, w zarysie, tło kulturowe pojawienia się w miastach ogólnodostępnej zieleni publicznej.

Książka ma charakter naukowy, przeznaczona jest jednak dla szerokiego grona czytelników. Wszechstronny i obszerny materiał ilustracyjny (archiwalne ryciny, mapy i pocztówki oraz współczesne zdjęcia i rysunki) sprawia, że praca ta może służyć jako bogaty w informacje przewodnik po gdańskich ogrodach.

„Ogrody odchodzące??” są plonem wieloletnich doświadczeń zawodowych i badań naukowych autorki, prowadzonych na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej z nadzieją, że wydobycie z zapomnienia gdańskich miejskich ogrodów przyczyni się do ich ocalenia i poprawy wizerunku miasta, ponieważ, jak dowodził na początku dziewiętnastego wieku krakowski polityk, botanik i ogrodnik hrabia Stanisław Wodzicki (1764?1843), z ogrodów właśnie wysnuć można ?wniosek na cywilizację narodów?.

Katarzyna Rozmarynowska ? adiunkt na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej; prowadzi zajęcia z urbanistyki i architektury krajobrazu. Pracę doktorską ?Zespoły dworsko-ogrodowe ziemi lęborskiej. Przyczyny degradacji, warunki i możliwości przetrwania? obroniła w 1996 roku. Jej zainteresowania zawodowe są związane z szeroko pojętą problematyką miejską, historią sztuki ogrodowej, teorią i konserwacją zabytkowej zieleni oraz teorią architektury krajobrazu. Jest autorką licznych artykułów poświęconych tej tematyce, między innymi: „Daleki widok jako kategoria estetyczna (Gdańsk i okolice)” (2005), „O integracyjnej roli widoków w relacji człowieka z jego otoczeniem” (2006), „Odtrącone dziedzictwo: rzecz o niszczejących siedzibach ziemiańskich lęborszczyzny” (2006), „Gdańskie ciekawostki ogrodowe początku XX wieku” (2007), „Zapomniany gdański ogród strzelecki” (2007), „O wzajemnych relacjach człowieka, przyrody, ogrodu i miasta” (2007), „Ideologia w przyrodzie, ogrodzie i krajobrazie” (2009), „Powrót natury do miasta. Zieleń miejska w Gdańsku od końca XIX do połowy XX wieku” (2009), „Współczesne miasta, stare parki, nowe wyzwania” (2009), „Park miejski w Jaśkowej Dolinie” (2011). Oprócz prac o charakterze ściśle naukowym, w jej dorobku znaleźć można również liczne opracowania studialne i projektowe, między nimi projekty rewaloryzacji zabytkowych parków w: „Paraszynie” (1982), „Rzucewie” (1983), „Starbieninie” (1984), „Gdańsku ? Park Przymorze” (1994), „Sopocie ? Park Stawowie” (1999), „Oliwie ? Schwabental” (2000), we „Wrzeszczu przy Politechnice Gdańskiej” (2005) itd. Nie brakuje również projektów współczesnych, na przykład jej autorstwa jest projekt „Zielonego Pomnika Jana Pawła II na gdańskiej Zaspie” (2007).

Fragment: Ogród Opacki w Oliwie

Park opata cystersów oliwskich udostępniono publiczności pod koniec XVIII wieku i odtąd jego bramy stały otworem dla zwiedzających. August Maksymilian Grabowski, który był przejazdem w 1844 roku w Gdańsku, napisał, że przybywano doń ?po kwiaty i po Für Vergnügen, czyli dla przyjemności?. Zachowało się zresztą sporo polskich relacji, które w interesujący sposób przybliżają wygląd parku oraz uświadamiają jego znaczenie dla współczesnych. Świadectwa na temat Parku Oliwskiego znajdziemy u Stanisława Fischera (1792), Michała Wyszkowskiego (1803), Juliana Ursyna Niemcewicza (1817), Tadeusza Krępowieckiego (1827), Deotymy (1858), Józefa Kraszewskiego (1867) i Stanisława Tarnowskiego (1881).

Nie wiadomo, kiedy dokładnie ogród w Oliwie zaczął służyć innym celom niż uprawa owoców i warzyw. Pierwsza wzmianka o takim właśnie reprezentacyjnym charakterze pojawia się dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku i dotyczy przyjęcia, jakie 26 lipca 1734 roku próbował wydać tu król Polski August III z okazji imienin przebywającej w Gdańsku księżniczki moskiewskiej Anny Iwanowny. Niestety, poza tym, że taki ogród istniał i że przyjęcie się nie udało, niczego więcej się z niej nie dowiadujemy.

Kolejną nikłą hipotezę na temat ogrodu możemy wysnuć z listu A. L. Schillinga do jednego z Radziwiłłów z 17 września 1747 roku, w którym pada zdanie: ?Cybulski bez wiadomości majstra swego udał się na robotę do J. W. M. księdza biskupa kujawskiego do Oliwy, gdzie w ogrodzie różne rzeczy maluje?. Krzysztof Eysymontt wywodzi, że ?fucha? niesubordynowanego pracownika mogła polegać na pracach malarskich typu figuratywnego w pawilonach, grotach i innych elementach architektury ogrodowej.

Pierwsze pewne informacje pochodzą dopiero z następnej dekady i dotyczą prywatnego ogrodu opata Jacka Hiacynta Rybińskiego, założonego wokół wybudowanego przez niego w latach 1754?1756 rokokowego pałacu. Nie jest wykluczone, że ogród ten kontynuował dyspozycję przestrzenną wcześniejszego założenia. Może na to wskazywać jego geometryczna forma i dwie krzyżujące się pod kątem prostym osie kompozycyjne, tak typowe dla wcześniejszych ogrodów baroku. Przyjmuje się, że projekt ogrodu wyszedł spod ręki ogrodnika Hentschela, a bezpośrednim wykonawcą był Kazimierz Dembiński z Kocka, zatrudniony wcześniej w Wilanowie przez Izabelę z Czartoryskich Lubomirską. Wzniesiony przez Rybińskiego pałac był usytuowany pomiędzy dziedzińcem a ogrodem zgodnie z zasadą kompozycji entre cour et jardin stosowaną w ogrodach baroku. Przed elewacją wejściową pałacu znajdował się dziedziniec honorowy (cour d?honneur), a z drugiej strony kunsztowny salon ogrodowy, którego granice wyznaczały dwa lipowe bindaże (kryte aleje z formowanych drzew). Wnętrze wypełniał ozdobny parter gazonowy o rysunku rokokowym, a w dalszej części parter wodny ? prostokątny basen nazwany później Stawem Łabędziowym. Południową elewację dwukondygnacyjnego, zwieńczonego mansardowym dachem pałacu zdobiła otwarta galeria, przez którą zgodnie z duchem rokoka ogród wnikał do pałacowych sal. Joanna Schopenhauer upatrywała w tym nawyk do luksusu ówczesnych gospodarzy: ?Wielcy tego świata muszą się też i wśród zieleni czuć dostojnie, więc ogrody otaczające ich pałace powinny stanowić jedynie umiejętne przejście z okazałych pokoi do swobodnej przyrody?. Bogactwo ogrodowych urządzeń dopełniał zwierzyniec oraz labirynt.

Longin Majdecki zaliczył ogród oliwski do ogrodów późnego baroku ? dwuosiowych i asymetrycznych, ponieważ długość osi kompozycyjnych była różna. Wzdłuż krótszej osi poprzez specjalnie pozostawiony w szpalerze granicznym otwór okulus wyprowadzono oś widokową na południe, na malowniczą wieś Polanki, a wzdłuż dłuższej poprowadzono dukt widokowy na wschód, w stronę morza. Wyznaczały go dwa rzędy formowanych lip, które osiągnęły z czasem niespotykaną wysokość 15 metrów. Aleję zakończono długim (210 metrów), lekko rozszerzającym się, prostokątnym kanałem, ramowanym dwoma lipowymi bindażami. Dzięki temu, że droga lekko wznosiła się ku górze i kończyła na wale, uzyskano wrażenie, że odległe o prawie 3 kilometry morze graniczy bezpośrednio z ogrodem. Piękny opis tej alei, którą za czasów cysterskich nazywano Drogą do Wieczności, zamieściła Joanna Schopenhauer: ?Jedyna w swoim rodzaju aleja ze strzyżonego żywopłotu wyrosła do zawrotnej wysokości, jakiej nigdzie indziej nie spotkałam, odróżniała ten ogród od innych jemu podobnych. Najwspanialsze rokoko, jakie tylko można sobie wyobrazić. [?] Zachowując najidealniejszy stosunek szerokości do zadziwiającej wysokości zielonych ścian, aleja ta, biegnąca od ogrodowego frontu pałacu, przecina nie tylko całą długość ogrodu, ale sięga przynajmniej o jedną godzinę spaceru dalej, dobiegając do dalekiego wybrzeża Bałtyku, i ciemnoniebieskie fale stanowią jej granicę?. Nawet po stu latach oliwska aleja robiła na zwiedzających wrażenie. W 1881 roku profesor Stanisław Tarnowski zanotował: ?dalej kanały i strzyżone szpalery, jeden zwłaszcza śliczny jest razem kanałem i szpalerem; drzewa sadzone nad samą wodą, ścieżki nie ma, zastępuje ją kanał, a wszystko tak jakoś zręcznie a ułudnie, że się zdaje, jakby między tym kanałem a morzem nie było żadnego przedziału, jakby morze zaczynało się tuż za ogrodem, kiedy naprawdę odległe jest o dobre jakie pół mili?. Inspiracji tego finezyjnego rozwiązania, po mistrzowsku wykorzystującego zasady perspektywy i zjawisko złudzenia optycznego, należałoby szukać w prawie o sto lat wcześniejszych klasycznych ogrodach francuskich André Le Nôtre?a. Z całą pewnością nie było ono dziełem przypadku, zbyt wyraźnie widać w nim rękę wytrawnego twórcy, świadomego zasad sztuki ogrodowej.

Spis treści:

Podziękowania 9

Wprowadzenie 11

I. Przedmiot, cel, metoda badawcza oraz konstrukcja pracy 14

II. Kontekst kulturowy sztuki ogrodowej

1. O związkach sztuki ogrodowej z innymi dziedzinami nauki i sztuki 19

2. Uwikłania ideologiczne ogrodów i krajobrazu 24

2.1. Ogrody geometryczne ? próba opanowania nieskończoności 24

2.2. Od geometrii w stronę natury 24

2.3. Liberalizm angielskich ogrodów swobodnych 26

2.4. Rewolucja francuska. Ideał wolności a ogrody 27

2.5. Wyciszenie konotacji ideologicznych w ogrodach niemieckich pierwszej połowy XIX wieku 28

2.6. Nacjonalizacja przyrody w Niemczech 28

2.7. Ogrody dla ludu 29

2.8. Niemiecki ruch ochrony przyrody na usługach nacjonalizmu 29

2.9. Pomiędzy modernizmem a ideą ogrodu naturalnego ? Niemcy na początku XX wieku 31

2.10. Rasizm a ogrody 31

2.11. Wstydliwe powinowactwo: udział eugeniki w idei miasta-ogrodu 32

3. Style ogrodowe w okresie kształtowania się idei zieleni publicznej 34

3.1. Odwrót od geometrii 34

3.2. Style swobodne XVIII wieku: augustan i serpentine style 36

3.3. Styl picturesque 37

3.4. Styl gardenesque i mix style 38

3.5. Stylistyka rokoka 41

3.6. Styl angielsko-chiński 41

4. Niemcy pod wpływem angielskiego ogrodnictwa swobodnego 44

5. Wielcy ogrodnicy niemieccy 45

6. Powrót do form geometrycznych ? ogrody architektoniczne 50

III. Zieleń a miasto w dobie industrializacji

1. Miasto wobec przyrody 55

2. Tęsknota za naturą w mieście przemysłowym 56

3. Zieleń jako środek przeciwko uciążliwościom cywilizacji 58

3.1. Ogrody działkowe 61

3.2. Place do gimnastyki 62

4. Zieleń jako środek przeciwko brzydocie 64

4.1. Estetyczna funkcja zieleni 64

4.2. Idea upiększania krajobrazu (ferme ornée) i jej wkład do urbanistyki 64

5. Powrót przyrody do miasta 68

6. Formy zieleni w mieście 78

6.1. Wczesne formy zieleni miejskiej 78

6.2. Dojrzałe formy zieleni miejskiej 83

7. Zieleń a urbanistyka 88

7.1. Narodziny urbanistyki 88

7.2. W drodze ku systemowi zieleni miejskiej ? planty 91

8. Systemy zieleni miejskiej 91

9. Zieleń w mieście modernistycznym 100

IV. Tło historyczne i kulturowe gdańskiej zieleni publicznej

1. Wpływ wzorców europejskich na gdańską zieleń 105

1.1. Do wojen napoleońskich (od około 1700 do 1807) 105

1.2. Okres wojen napoleońskich (1807?1814) 120

1.3. Pod panowaniem Prus i Niemiec (1814?1920) 122

1.4. Wolne Miasto Gdańsk (1920?1939) 128

1.5. W granicach Niemiec (1939?1945) 128

2. Gdańskie przechadzki ? promenady spacerowe poza miastem 129

3. Towarzystwa Upiększania i Towarzystwo Budowy Ogrodów 137

3.1. Gdańskie Towarzystwo Upiększania 138

3.2. Towarzystwo Upiększania i Popierania Wrzeszcza 140

3.3. Towarzystwo Budowy Ogrodów 140

4. Gdańskie środowisko ogrodnicze 142

4.1. Ogrodnicy Ogrodu Królewskiego w Oliwie 142

4.2. Miejscowi ogrodnicy 143

4.3. Karl Tapp ? ogrodnik miejski, inspektor i dyrektor Zarządu Ogrodów 144

V. Promenady, ogrody, parki i zieleńce ? zieleń publiczna do roku 1898

1. Zieleń na ulicach miasta 147

2. Miejskie promenady, ogrody prywatne udostępniane mieszkańcom i parki miejskie 150

2.1. Promenada spacerowa Błędnik 151

2.2. Wielka Aleja (aleja Zwycięstwa, 1768?1770) 154

2.3. Ogród Opacki w Oliwie 160

2.4. Ogród Andrzeja Schopenhauera w Oruni 171

2.5. Ogród Sörena Björna na Stogach 172

2.6. Promenada spacerowa Jana Labesa w Jaśkowej Dolinie 173

2.7. Park miejski w Jaśkowej Dolinie 180

2.8. Promenada spacerowa Leupold-Platz 195

2.9. Park Steffensów 195

3. Zadrzewione place i zieleńce 198

3.1. Mały Błędnik 198

3.2. Zieleniec na placu Wałowym 203

3.3. Zieleniec na Targu Maślanym (plac Wintera) 203

3.4. Zieleniec na placu Heweliusza 209

4. Ogrody przy gospodach, restauracjach i zajazdach 210

4.1. Ogród Schahnasjahna 210

4.2. Ogród przy gospodzie w Stawowiu 214

4.3. Établissement w Kuźniczkach w Strzyży Dolnej 217

4.4. Ogród przy gospodzie ?Trzy Świńskie Głowy? w Lipcach 221

4.5. Restauracja ogrodowa ?Schwabental? w Dolinie Radości w Oliwie 221

5. Ogród Strzelecki u podnóża Grodziska 223

6. Parki kuracyjne 233

6.1. Park kuracyjny w Brzeźnie (Lasek Brzeźnieński) 234

6.2. Park kuracyjny na Westerplatte 239

6.3. Établissement przy Pustym Stawie na Stogach 243

VI. Gdańska zieleń pod kuratelą Zarządu Ogrodów

1. Powstanie i działalność Zarządu Ogrodów (1898?1918) 247

1.1. Dokonania Zarządu Ogrodów 247

1.2. Zaangażowanie Gdańska w budowę i utrzymanie zieleni miejskiej 250

2. Początki systemu zieleni miejskiej 254

3. Parki miejskie 261

3.1. Park Uphagena we Wrzeszczu 261

3.2. Park Oruński 267

4. Zadrzewione place i zieleńce 273

4.1. Zieleniec na placu Hanzy 273

4.2. Zieleniec na Targu Drzewnym 276

4.3. Zieleniec na Rynku we Wrzeszczu 277

5. Parki kuracyjne 280

5.1. Park kuracyjny w Jelitkowie 280

6. Ogrody działkowe 283

VII. Pod wpływem funkcjonalizmu. Gdańska zieleń od 1918 do 1945 roku

1. Utrzymanie i budowa zieleni miejskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 285

2. Gdańska zieleń w rękach urbanistów 290

2.1. Sylwetka architekta Hugona Althoffa 290

2.2. Plan Wielkiego Gdańska 293

2.3. Plan systemu zieleni dla Gdańska 294

3. Zadrzewione place, zieleńce i parki 295

3.1. Plac Wybickiego we Wrzeszczu 296

3.2. Zieleniec przy alei Hallera we Wrzeszczu 299

3.3. Zieleniec przy ulicy Wyczółkowskiego na Siedlcach 300

3.4. Zieleniec przy ulicy Siennickiej na Dolnym Mieście 300

3.5. Park na stokach Grodziska 305

4. Boiska i place sportowe 306

5. Kąpieliska 306

5.1. Kąpielisko na Stogach 306

6. Ogrody działkowe 308

VIII. Zakończenie

1. Uwagi końcowe 311

2. Stan badań, charakterystyka źródeł i przegląd wykorzystanej literatury 314

Przypisy 319

Bibliografia 338

Źródła ilustracji 349

Zestawienie polskich i niemieckich nazw geograficznych dzielnic, ulic i placów 352

Indeks rzeczowy 354

Indeks osób 361

Streszczenia 367