Jest decyzja Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o wpisaniu kamienicy przu ul. Leśnej 3 w Oliwie wraz z terenem dawnego ogrodu w granicach działek rejestru zabytków nieruchomych województwa pomorskiego pod numerem rejestru A-2004 .

Dwa lata temu zdesperowani mieszkańcy zwrócili się do Rady Oliwy o wsparcie w pozyskaniu funduszy na renowację i restaurację werandy, będącej ozdobą kamienicy i całej ul. Leśnej. Zarząd Dzielnicy zaproponował, by wspólnota wystąpiła o wpis do rejestru, który umożliwia staranie się o dotacje na remont.

– Po wielu rozmowach Wspólnota doszła do wniosku, żeby ubiegać się o wpis do rejestru. Kolejne kroki w procesie zajmowały sporo czasu, lecz opinie osób zajmujących się urzędowo naszą sprawą były pozytywne i potwierdzały słuszność decyzji

– mówi Ewa Muzioł, która wzięła na siebie doprowadzenie sprawy do szczęśliwego finału.

Cały proces od wniosku mieszkańców do decyzji konserwatora zajął około półtora roku. Na co mieszkańcy liczą po wpisaniu kamienicy do rejestru zabytków?

– Doszliśmy do wniosku, że wraz z wpisem do rejestru być może uda się więcej osiągnąć w kwestii ochrony kamienicy, że będzie więcej możliwości dodatkowej opieki, pomimo oczywiście większej restrykcyjności niż gdyby kamienica nie była uznana za zabytek.

Niektóre elementy kamienicy wymagają szybkiego odnowienia i chcemy to zrobić w sposób rzetelny
i solidny. Liczymy na (jakiekolwiek) wsparcie ze strony urzędów, chcemy by kamienica wraz z jej niebanalną i charakterystyczną dla Oliwy architekturą oraz ciekawą historią, była jasnym punktem na mapie Oliwy –

– opowiada mieszkanka kamienicy.

Zabytek to nie klątwa

Budynek wraz z przynależną posesją znajduje się w granicach układu urbanistycznego Starej Oliwy wraz z zespołem Potoku Oliwskiego, wpisanego do rejestru zabytków województwa pomorskiego pod nr A-850 (dawny numer rejestru 730/719). Taka ochrona nie wyklucza jednak możliwości odrębnego wpisania do rejestru zabytków nieruchomych nieruchomości wchodzących w skład układu urbanistycznego.

Przez lata potocznie uważano, że wpis do rejestru zabytków to swoiste obciążenie i kosztowne kłopoty przy jakimkolwiek remoncie. Teraz mieszkańcy sami występują o zaliczenie ich budynków do prestiżowej listy zabytków „rejestrowych”. Tak było m.in. z villą przy ul. Wita Stwosza 100 oraz „Zameczkiem Mormonów” przy ul. Kwietnej 23. Wpis do rejestru jest podstawowym warunkiem otrzymania pieniędzy w ramach miejskich dotacji na renowację zabytków. Otwiera to szansę na zdobycie środków z innych źródeł.

Jednak argumenty, które zdecydowały o wystąpieniu wspólnoty mieszkaniowej Leśna 3 o wpis do rejestru nie były wyłącznie finansowe.

– Nasza kamienica znajduje się w sercu Oliwy, liczy ponad sto lat i ma swój urok, wynikający nie tylko
z położenia, ale i kunsztu architektonicznego.

Zauważyliśmy również, że kamienica zwraca uwagę przechodniów i turystów, co utwierdziło nas
w przekonaniu, że jest czymś więcej niż tylko kolejnym starym budynkiem w Oliwie. Ponadto, przyglądając się bliżej historii budynku, a właściwie bardziej wydarzeniom, które miały tu miejsce
i których była świadkiem odkryliśmy, że są one niezwykle ciekawe i, że warto je w jakiś sposób spisać i udokumentować (również w formalny sposób). Obie te sfery, materialna i niematerialna, potwierdzające wyjątkowość kamienicy, doprowadziły nas do decyzji o ubieganiu się o wpis do rejestru zabytków

– dodaje Ewa Muzioł.

Potwierdza to uzasadnienie decyzji konserwatora zabytków.

Wysokie walory artystyczne, historyczne i naukowe

Na podstawie zebranych materiałów, stwierdzono następująco.

Budynek mieszkalny przy ul. Leśnej 3 (pierwotnie Waldstrasse 3) w Gdańsku znajduje się na działce narożnej u zbiegu ul. Leśnej oraz ul. Alfa Liczmańskiego. Obiekt o charakterze willi podmiejskiej powstał ok. 1909 r. w okresie dynamicznego rozwoju Oliwy, związanego z odkrywaniem jej walorów krajobrazowo-rekreacyjnych. Do roku 1926 r. Oliwa była miejscowością znajdującą się poza granicami administracyjnymi Gdańska i cieszyła się statusem tzw. kurortu klimatycznego (niem. Luftkurort Oliva). Za sprawą położenia u podnóża lesistych wzgórz morenowych oraz bliskiej odległości do morza w wielu oliwskich willach i kamienicach oferowano pokoje kuracjuszom. W trakcie letniego pobytu zalecano im m.in. wypoczynek na werandach stanowiących charakterystyczny element oliwskiej zabudowy o charakterze uzdrowiskowym.

Opisywana kamienica usytuowana jest przy jednym z głównych traktów spacerowych w Oliwie, wiodącym w stronę północną do zespołu pocysterskiego i w stronę południową do lasu. Archiwalne księgi adresowe potwierdzają, że przy Waldstrasse 3 wynajmowano pokoje letnikom, dla których atutem kamienicy były zapewne jej atrakcyjna lokalizacja oraz okazała weranda usytuowana od frontu. Poza okazjonalnymi lokatorami budynek zamieszkiwali właściciele poszczególnych mieszkań oraz stali najemcy. Jak wynika z dokumentów archiwalnych pierwszym właścicielem obiektu, był rentier Wilhelm Lose, zamieszkujący w nim do 1925 r. Spośród byłych mieszkańców na szczególną uwagę zasługuje zasłużona dla środowiska Polaków w Gdańsku rodzina Tejkowskich, która w 4-pokojowym mieszkaniu na poddaszu spędziła niemal 20 lat (do 1936 r.).

Państwo Kazimiera i Anastazy Tejkowscy wraz z czwórką synów byli aktywnymi członkami polskich organizacji działających w Oliwie i w Gdańsku m.in.: Gminy Polskiej, Macierzy Szkolnej, chóru Lutnia, harcerstwa, klubu sportowego „Polonia”, Towarzystwa Filaretów. Z historią „Lutni” bezpośrednio związana jest opisywana kamienica, bowiem w mieszkaniu Państwa Tejkowskich odbywały się spotkania zarządu i próby chóru, we władzach którego zasiadał Anastazy Tejkowski.

W czasie II wojny światowej bryła budynku nie uległa żadnym poważniejszym zniszczeniom. Po 1945 r. kamienica zasiliła mienie Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej Gdańsk Oliwa i dalej służyła jako dom mieszkalny. Aktualnie nieruchomość objęta przedmiotowym postępowaniem niezmiennie pełni funkcję mieszkalną, stanowiąc własność osób prywatnych oraz Gminy Miasta Gdańsk.

Zgodnie z modą panującą na przełomie XIX i XX wieku wolnostojącej kamienicy nadano formy historyzujące z charakterystyczną dla zabudowy kurortu drewnianą werandą usytuowaną w elewacji frontowej. W sąsiedztwie budynku znajduje się wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa o podobnym kostiumie stylistycznym, powstała w I dekadzie XX wieku. Opisywany obiekt zbudowano według indywidualnego projektu architektonicznego, niemniej w świetle aktualnego stanu badań nie jest znane nazwisko jego autora. Nie zachowały się również akta Policji Budowlanej, w tym dokumentacja projektowo-budowlana, dedykowane adresowi Waldstrasse 3. Wzniesiona w tradycyjnej technologii budowy bryła główna jest murowana (za wyjątkiem części pod okapem dachu wzniesionej konstrukcji szkieletowej), otynkowana, podpiwniczona, założona na rzucie wieloboku zbliżonego do kwadratu. Budynek posiada dwie kondygnacje naziemne (za wyjątkiem trzykondygnacyjnych: alkierza oraz ryzalitu klatki schodowej) oraz poddasze wykorzystywane dla celów mieszkalnych i użytkowych. Zasadniczy, zwarty korpus przekrywa dach mansardowy z dachówki ceramicznej karpiówki układanej w koronkę (pierwotnie przekryty dachówką zakładkową). Najwyższe połacie dachu oraz daszki facjat i lukarn są pokryte papą.

Dwukondygnacyjną werandę, wzniesiono w konstrukcji słupowo-ryglowej z wykorzystaniem elementów dekoracyjnej ciesiołki w postaci kunsztownie ciętych kroksztynów. Werandę przekrywa dach pulpitowy z papy. Oprócz werandy, wyróżniającym elementem architektonicznym bryły jest alkierz usytuowany w narożniku południowo-zachodnim. Wieńczy go hełm o formie dachu namiotowego z dachówką karpiówką (pierwotnie holenderką), z dekoracyjną sterczyną z kulą na szczycie (pierwotnie również z wiatrowskazem).

Cechą wspólną wszystkich elewacji kamienicy i zarazem zabiegiem często stosowanym w nurcie tzw. malowniczego historyzmu, jest asymetryczność. Zwrócona w stronę zachodnią elewacja frontowa została zdominowana przez usytuowaną centralnie drewnianą werandę z loggią na poziomie parteru. Ponadto elementem stwarzającym wrażenie rozczłonkowania fasady jest czteroboczny alkierz, którego sfazowane narożniki są częściowo zwrócone w stronę ul. Leśnej. Część północna elewacji przechodzi w facjatę wzniesioną w konstrukcji szkieletowej z tynkowanym wypełnieniem, krytą dachem naczółkowym. Na południe od facjaty znajduje się druga, mniejsza facjata, powstała w wyniku połączenia dwóch pierwotnie istniejących lukarn, w której wyeksponowany jest fragment drewnianego szkieletu. W centrum elewacji północnej mieści się 3-kondygnacyjny ryzalit klatki schodowej z głównym wejściem do budynku. Elewacja podzielona jest na 3 części: wschodnią z otworami okiennymi, centralną zryzalitowaną z dwoma wydatnymi otworami okiennymi oraz część zachodnią -gładką. Najskromniejsza pod względem wystroju architektonicznego jest elewacja wschodnia wychodząca na podwórze, dawniej pełniące funkcję ogrodu. Jej dominującym elementem jest centralnie usytuowany, zadaszony, wtórnie przekształcony ganek. W skrajnej osi od strony północnej znajduje się wejście do piwnicy i prowadzące do niego jednobiegowe schody. W części południowej elewacji znajduje się zjazd do wtórnie utworzonego garażu. Elewację wieńczy oryginalnie zachowana lukarna usytuowana po środku stromej połaci dachowej. Elewacja południowa zwrócona jest w stronę ul. Alfa Liczmańskiego. W jej centralnej części znajduje się trójboczny ryzalit, a zamknięcie od strony zachodniej stanowi opisany powyżej narożny alkierz. W zachodniej części połaci dachu znajduje się pojedyncza lukarna, a we wschodniej części wtórna facjata obejmująca otwór drzwiowy prowadzący na balkon oraz dwa otwory okienne powstałe w wyniku połączenia pierwotnie istniejących lukarn. We wszystkich elewacjach pod okapem dachu uwidocznione są elementy konstrukcji szkieletowej, pełniące zarówno funkcję konstrukcyjną jak i dekoracyjną.

W większości otworów okiennych została osadzona wtórna stolarka okienna PVC oraz drewniana stolarka odtwarzająca historyczne podziały i detale. Niemniej należy podkreślić, że w każdej z elewacji znajdują się przykłady oryginalnej stolarki okiennej. Przykłady te stanowią m.in. w całości zachowana stolarka werandy o konstrukcji krosnowej z barwnymi szybkami w narożnikach z ornamentem kwiatowym, stolarka dwóch otworów okiennych w ryzalicie klatki schodowej: dzielona szczeblinami, z częściowo zachowanym kolorowym szkleniem oraz stolarka okienna o konstrukcji skrzynkowej zachowana w otworach parteru alkierza. W budynku częściowo zachowała się oryginalna stolarka drzwi zewnętrznych tj.: stolarka głównych drzwi wejściowych: drewniana, o konstrukcji ramowo-płycinowej, z dwoma częściowo przeszkolonymi skrzydłami, zabezpieczonymi kutą kratą z dekoracją w formie podkowy, płycinami zdobionymi płaskorzeźbionym ornamentem roślinno-kwiatowym oraz częściowo przeszklona, jednoskrzydłowa stolarka drzwiowa loggi w elewacji frontowej.

Wewnątrz kamienicy zachował się w zasadniczym stopniu oryginalny układ funkcjonalno-przestrzenny z klatką schodową usytuowaną w części północnej. Na jej wystrój składają się liczne oryginalnie zachowane elementy, wśród których wyszczególnić należy: lamperię z glazurowanych płytek w kolorze niebieskim na ścianie wschodniej sieni, posadzkę z dwubarwnego lastryko z centralnie usytuowaną mozaiką w formie podkowy, drewniane, dwubiegowe schody z podestami oraz balustradą z toczonych tralek i ozdobnych słupków. O przemyślanej koncepcji wystroju artystycznego świadczy wykorzystanie motywu podkowy dekorującego zewnętrzne drzwi oraz posadzkę widoczną tuż po ich otworzeniu. Na poziomie każdej kondygnacji zaplanowano po jednym mieszkaniu z przedpokojem usytuowanym w centrum, do którego od strony zachodniej, południowej i wschodniej przylegały pomieszczenia. Obecnie na parterze i na I piętrze znajdują się po dwa mieszkania z wtórnie wydzielonymi łazienkami i kuchniami, a na poddaszu usytuowane jest mieszkanie oraz 1 pomieszczenie służące jako strych. Elementami oryginalnego wyposażenia mieszkań są częściowo zachowane drewniane podłogi, jedno i dwuskrzydłowa stolarka drzwiowa wraz z okuciami oraz dwa piece (w mieszkaniu nr 1 na parterze i nr 2A na I piętrze) o kaflach w kolorze zielonym, z secesyjnymi, roślinnymi motywami dekoracyjnymi.

Autentyzm historycznej substancji obiektu jest wysoki. W przeważającej mierze zachował się jego pierwotny wygląd zewnętrzny: bryła, rzut, kompozycja, artykulacja, detal elewacji. Wśród najistotniejszych zmian w powyższym zakresie należy wyszczególnić: wprowadzenie wtórnych facjat w wyniku połączenia lukarn, przebudowę ganku, osadzenie wtórnej stolarki okiennej i drzwiowej, dokonanie wtórnych podziałów w mieszkaniach. Ponadto w otoczeniu budynku nastąpiła całkowita degradacja ogrodu. Elementem odbiegającym od oryginalnej formy jest również współczesne ogrodzenie. W całościowej ocenie skala powyższych przekształceń nie umniejsza wartościom obiektu, które nadal pozostają w dużym stopniu czytelne. Część dokonanych zmian jest w znacznej mierze odwracalna. Należy przy tym podkreślić, że wpis do rejestru zabytków nie wyklucza możliwości remontowania, modernizacji lub adaptacji zabytku, pod warunkiem poszanowania jego wartości i historycznej substancji.

Jak wynika z powyższej charakterystyki kamienicę wraz z terenem dawnego ogrodu przy ul. Leśnej 3 cechują wysokie walory artystyczne, historyczne i naukowe. Obiekt jest reprezentatywnym przykładem wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej Oliwy z początkóa)w XX wieku, na który to okres przypadał dynamiczny rozwój przestrzenny kurortu, skutkujący zabudową kolejnych parceli i wytyczaniem ciągów komunikacyjnych. Materialnymi nośnikami powyższych wartości są m.in.: gabaryty budynku, zachowany w dużym stopniu wystrój architektoniczny elewacji, oryginalne elementy wyposażenia klatki schodowej oraz mieszkań. Zabytek posiada indywidualny wyraz artystyczny, który przejawia się m.in. w przemyślanych proporcjach oraz relacji pomiędzy bryłą główną a elementami kubaturowymi: frontową werandą, alkierzem, ryzalitem, uwidaczniającymi typową dla historyzmu asymetrię, która nie umniejsza przy tym harmonii kompozycji. Na wyraźną plastyczność elewacji wpływa również zestawienie ze sobą różnych materiałów: otynkowanej cegły, drewna, dachówki ceramicznej, szkła, lastryko.

Przybliżona w niniejszym uzasadnieniu forma architektoniczna obiektu wyróżnia się znacznym autentyzmem stanowiącym zasadnicze kryterium oceny wartości historycznej zabytku. Wartość ta bowiem wynika z warstwy materialnej budynku m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, jak również z rozwiązań stylistycznych, technicznych i funkcjonalnych cechujących budownictwo mieszkaniowe z początku XX wieku. Cechy te świadczą o ówczesnych standardach budowlanych oraz kunszcie projektanta i budowniczych.

Nie mniej istotnymi są wartości związane z harmonijnym wkomponowaniem kamienicy w otaczający krajobraz kulturowy. Poprzez usytuowanie na działce narożnej i ekspozycję u zbiegu dwóch ulic — budynek z akcentem wysokościowym w postaci wieży zwieńczonej hełmem ze sterczyną, jest ważnym elementem układu urbanistycznego Starej Oliwy. W tym wypadku tzw. kontekst przestrzenny, rozumiany jako krajobraz kulturowy tj. historycznie ukształtowaną przestrzeń zawierającą elementy wytworzone przez człowieka oraz elementy przyrodnicze, nadal jest dobrze czytelny, a omawiany obiekt jest niewątpliwie jedną z jego istotnych części składowych.

Wartość historyczna i naukowa zabytku wynika również z niematerialnego kontekstu historycznego związanego z zamieszkiwaniem kamienicy w okresie przed 1945 r. przez rodzinę Tejkowskich, zasłużonych członków polskich organizacji patriotycznych, społecznych, kulturalnych. Niewątpliwie walory naukowe obiektu zostaną wzbogacone w przypadku odkrycia oryginalnego projektu architektonicznego i ustalenia nazwiska projektanta. (…)

Estee

Ostatnia edycja: 7 kwietnia, 2023 o 00:06